De herontdekking van de Franse Schans

De zomer van 2003 was ook aan de Europaweg nummer 40 zinderend. Achter de loopstal zien de bewoners, de familie Wassink, de maïs langzaam geel verbranden. Het zal dit jaar bijna een maand eerder van het land worden gehaald dan na een normale zomer.

Op woensdag 21 augustus vliegt piloot Martin Grevers met zijn ultra-light vliegtuigje over het geel verbrande maïsveld. Hij ontdekt dat er groene banen door lopen. Het lijken wel de contouren van een soort kasteel…

Groene lijnen in een verbrand maïsland (boven de Europaweg, N18).
De foto is gemaakt vanuit het oosten.

Martin Grevers vliegt even door naar de Engelse Schans, die een stukje in zuidelijk richting ligt. De overeenkomst van de Engelse Schans en de vormen in het maïsveld zijn frappant: het lijkt wel een kopie. Het is de vliegenier duidelijk dat de contouren aan de Europaweg de ligging van een andere schans verraden.

Op donderdagavond keert Martin terug boven zijn vondst, maar nu gewapend met een fotocamera. Hij maakt foto's die onder andere verschijnen in de dagbladen De Gelderlander en de Tubantia. Ze maken heel wat los bij de buurtbewoners, maar ook bij een aantal streekhistorici en archeologen die zich al heel wat jaren bezighouden met de overblijfselen van de insluitingslinie aangelegd door het Staatse leger tijdens de belegering van Grolle in de zomer van 1627.

Uit kaartstudies, en dan met name de recentelijk verschenen digitale kaart 'Circumvallatielinie 1627', is al langer bekend dat zich hier de Franse Schans moet bevinden.

Detail uit de kaart van Blaeu. Boven de Franse Schans (4), linksonder
het kwartier van Frederik Hendrik (A) en rechtsonder de Engelse Schans (3)

De Franse Schans werd aangelegd op een natuurlijke hoogte en controleerde de weg naar Bredevoort . Vanaf hier konden de ongetwijfeld Franse huurlingen van het Staatse leger de hele omgeving overzien.

Na de verovering van Grolle stuurt Frederik Hendrik zijn troepen terug naar de kwartieren, schansen en andere werken met de opdracht de wallen te slechten en de grachten te dempen. Zo wordt voorkomen dat de verslagen maar nog steeds in de buurt van Grol aanwezige Spanjaarden de Staatse insluitingslinie kunnen gebruiken voor een aanval op de stad. Ook de Franse Schans zal niet ontkomen zijn aan dit sloopwerk.

De Franse Schans vanuit het noorden. Onder de Zwolseweg, rechts de Europaweg (N18).
(deze foto is hier in 1024 x 768 te downloaden)

Hierna wordt het gebied verder aan zijn lot overgelaten. Op de kadasterkaart van 1876 staat de Franse Schans nog aangegeven als 'Grootenhuizer Schans'. Ze ligt dan in een bos. In de dertiger jaren van de vorige eeuw wordt het terrein ontgonnen. De dan nog aanwezige hoogteverschillen zijn toen allemaal handmatig geëgaliseerd. . In een nabijgelegen boerderij worden nog een aantal kanonskogels bewaard die ter plekke gevonden zijn. Een klein gedeelte van de oostelijke gracht blijft gespaard en is nog steeds in het bosje links van het mideden op onderstaande foto aanwezig. Lokaal staat dit grachtrestant bekend als 'de loopgraven'.

Het bosje naast de boerderij van Ter Voght.
Hierin is nog een gedeelte van de gracht te herkennen.

Wanneer we de luchtfoto's nader bekijken valt er nog meer te ontdekken. Zo is ter hoogte van de westelijke gracht (zie 1 op onderstaande foto) de aansluiting met de insluitingslinie als een groene streep te herkennen. Deze wal en gracht verbond de Franse Schans met het kampement van Frederik Hendrik (op de Lievelder Es). Om de zuidzijde van de schans (bovenaan de foto) is, als extra verdediging, nog een wal gelegd. Bij de pijlen is het restant van deze wal met gracht op de luchtfoto zichtbaar.

Detail luchtfoto. Links het bosje met het grachtrestant.

Voor het zichtbaar worden van de schans hebben de droogte en hoge temperaturen, hier voor ideale omstandigheden gezorgd.
Daar waar meer dan drie eeuwen geleden de gracht van de Franse Schans is gegraven is nu de grond iets vochtiger. Deze grondvertering heeft er voor gezorgd dat ter plekke de maïs niet verdord is en als groene banen duidelijk is in het verder vergeelde maïsland.
Nog geen honderd meter verderop, richting Lichtenvoorde, ligt het terrein minder hoog. Hier is het hele maïsveld groen gebleven. Had de Franse Schans hier gelegen of wanneer het de afgelopen maanden iets minder heet en droog was geweest dan waren de restanten van het oude aardwerk onzichtbaar gebleven.
Waar een veel te warme zomer allemaal niet goed voor is…

Door de extreme omstandigheden van de afgelopen maanden is na 376 jaar, zonder dat er een schop aan te pas is gekomen, de Franse Schans weer te voorschijn gekomen. Martin Grevers is inmiddels al weer een aantal keren de lucht in geweest op zoek naar nog meer overblijfselen van de insluitingslinie. Onder andere een hoornwerk aan de Eibergseweg (ten noorden van Groenlo) is inmiddels al ontdekt.

De insluitingslinie rondom Grolle was de eerste volledige insluiting van een stad tijdens de Tachtigjarige oorlog. Waarschijnlijk uniek in Europa is dat de restanten van de insluitingslinie vrijwel geheel in agrarisch gebied liggen. Bij andere belegerde steden, zoals bijvoorbeeld 's-Hertogenbosch (belegerd en veroverd door Frederik Hendrik in 1629), ligt de linie inmiddels onder nieuwbouwwijken.

De Engelse Schans vanuit het oosten. Op deze foto werd de gracht, die voor de aansluitingswal
naar het kampement van Frederik Hendrik ligt, als verkleuring in het maïs ontdekt (zie pijl).

De sensationele foto's van Martin, met name van de Franse Schans, brengen de insluitingslinie weer onder de aandacht van een breed publiek. Hopelijk heeft dit tot gevolg dat het besef groeit dat beschermen van deze unieke grondsporen noodzakelijk is.

En wie weet kan, naast de Engelse Schans, nog een gedeelte van de linie zichtbaar gemaakt worden.
Dan hoeven we niet op nòg zo'n extreme zomer te wachten…

Godfried Nijs
Lichtenvoorde, 27 augustus 2003

Met dank aan:
Martin Grevers voor het beschikbaar stellen van zijn foto's (alle luchtfoto's in dit artikel zijn van zijn hand).

Literatuur:
Groot, de, H., Belegering der Stadt Grol, vertaling van Grollae Obsidio, in: Hugo de Groots Jaerboeken en Historien, sedert het jaer MDLV tot het jaer MDCIX, vertaling door J. Goris, Amsterdam, 1681.

Kuijl, van der, E.E.A. en Pluijm, van der, J.E., Digitale kaart Circumvvallatielinie Beleg van Grol 1627, Hoog-Keppel, 2002.

Nijs, G., De reconstructie van de Engelse Schans,een veldschans uit 1627 in ere hersteld, Lichtenvoorde, 2002.

Pluijm, van der, J.E., De vestingstad Grol, Geschiedenis van de vestingwerken van Groenlo,Groenlo, 1999.

Wieberdink, G.L., Historische Atlas Gelderland, chromotopografische Kaart des Rijks, 1: 25.000, Den Ilp, 1989

3 oktober 2003
Uit de Gelderlander :

Op de quad zoeken naar resten in stoppelveld

Door RANDY JANSINK

LICHTENVOORDE - Tijdens de droogte was de Franse Schans vanuit de lucht duidelijk zichtbaar in het maïsveld. Met een terreinvoertuig vol meetapparatuur werd gisteren in Lichtenvoorde de staat van het 17de - eeuwse verdedigingswerk onderzocht.

Bodemonderzoeker Han Limburg van Medusa op de quad met meetapperatuur.
Met de uiteindelijke meetgegevens wordt de huidige staat van de
Franse Schans bepaald. Foto: Jan van den Brink

Eind augustus viel ultra-light-piloot Martin Grevers uit Rietmolen vanuit de lucht iets vreemds op. In een maïsland langs de Europaweg/N18 (bij de kruising Scheidingsweg/Zwolseweg in Lichtenvoorde) zag hij gestructureerde groene lijnen tussen de vergeelde planten. Even verderop boven Lievelde trof hij dezelfde vorm aan toen hij over de gerestaureerde Engelse Schans vloog. Wat Grevers zag en vastlegde op foto bleken de contouren te zijn van de Franse Schans.

Beide aarden verdedigingswerken zijn in 1627 tijdens de Tachtigjarige Oorlog aangelegd en gebruikt bij het beleg van de stad Groenlo.

De maïs is er inmiddels af en op het veld staan alleen nog 'stoppels'. Ideale omstandigheden om het veld aan een geofysisch onderzoek te onderwerpen. Om die reden kwamen archeologen van Synthegra uit Zelhem en bodemonderzoekers van Medusa uit Groningen gistermorgen naar Lichtenvoorde.

"Het wordt een spannende dag", kondigde Erik van der Kuijl, directeur van Synthegra, aan. "De bedoeling is om in beeld te krijgen hoe de schans er na eeuwen bij ligt en of de conditie nog dusdanig is dat een eventuele reconstructie mogelijk is."

Volgens de directeur is de manier waarop gisteren metingen zijn verricht, nog vrij nieuw in de archeologie. "De onderzoekers van Medusa zullen met behulp van GPS (Global Positioning System, red.) en gammastralen de samenstelling van de bodem onderzoeken. Deze apparatuur wordt bevestigd op een quad (terreinmotor op vier wielen, red.) die in banen over het veld rijdt. Zo kunnen we uiteindelijk precies zien waar gegraven is en waar dus de grachten van de schans liggen. Deze manier werkt veel sneller en goedkoper. Als we op deze 4 hectare zelf met onze eigen methoden metingen zouden doen, zijn we een eeuwigheid bezig", aldus Van der Kuijl.

Han Limburg en zijn collega van Medusa hebben al de nodige ervaring op het onderzoeken van waterbodems. Hun meetmethodes en bijbehorende apparatuur ontwikkelden zij op de universiteit van Groningen en inmiddels runnen zij een eigen bedrijf.

Limburg: "Ook voor ons wordt het vandaag een test. Voor de eerste meting gebruiken we onze reguliere apparatuur. Deze grote buis hangen we normaal gesproken achter een boot en is op het land wat omvang betreft niet echt handig. Daarom voeren we een tweede test uit met een model dat veel kleiner is. Hiermee kunnen we makkelijker op moeilijker plekken werken."

Als de meetapparatuur bevestigd is op de quad, trekt Limburg zijn eerste oefenbaantjes. Van der Kuijl en collega Alco Emaus voeren ondertussen hun verkennend veldwerk uit. De meetresultaten van Medusa worden uiteindelijk met behulp van een computer geplot. In combinatie met een hoogtelijnenkaart kan de schans dan verder 'uitgekarteerd' worden.

Beide verdedigingswerken op Lichtenvoords grondgebied maken deel uit van de zogenaamde circumvallatielinie, een strategische ring rond Groenlo. Samen met onder anderen Grevers steeg Van der Kuijl enige tijd geleden op met een helikopter. Met de kaart op schoot bekeken zij de 16 kilometer lange ring.

"In totaal praten we over 35 elementen op de linie, waarvan zo'n 80 procent, dus nog 28 werken zichtbaar zijn. Goed 400 foto's hebben we met behulp van software op een kadastrale kaart geplot. De tweede check is dat we al deze elementen met de apparatuur, die we nu gebruiken, nalopen. Hiermee willen we ook de ontbrekende 20 procent opsporen. Daarna volgt het archeologisch onderzoek."

Of de Franse Schans als deze nog in redelijke staat verkeert net als de Engelse Schans gerestaureerd wordt, is momenteel nog niet duidelijk.

Van der Kuijl: "We hebben het hier namelijk over particuliere grond. Daarover zal nog het nodige overleg gevoerd moeten worden. Ik pleit ervoor om de hele linie uiteindelijk een monumentenstatus te geven, zo bescherm je het namelijk tegen bebouwing en dergelijke. De linie heeft een rol van betekenis gespeeld in onze geschiedenis en moet zeker daarom behouden blijven voor de toekomst. Daarbij kan de linie ook een rol spelen bij het aantrekken van toerisme. Maar dan moet er natuurlijk wel iets te zien zijn."